Тюркская грамматика
 |
«Чисто агглютинирующие языки алтайского типа с небольшим инвентарем экономно используемых фонем,
с неизменяемыми корнями, отчетливо выделяющимися, благодаря своему обязательному положению в начале слова,
и с отчетливо присоединяемыми друг к другу всегда вполне однозначными суффиксами и окончаниями,
представляют из себя технически гораздо более совершенное орудие, чем флектирующие языки…».
(Князь Н. Трубецкой)
|
Разделы страницы об общетюркском предложении и связи слов в нём, тюркских словоизменительных постфиксах:
Также смотрите библиографию по тюркологии
а также страницы о тюркском праязыке
и общетюркских лингвопроектах (ортатюркской модели).
Общий порядок слов в тюрксом предложении - алтайского типа: SOV.
Турецкие "суфффиксы" (словоизменительные афффиксы)
Богатство словообразовательных возможностей тюркских языков демонстрирует обширный список турецких "суффиксов"
с одноимённого учебного портала The Turkish Suffix Dictionary, но это, наверное, не только
деривационные суффиксы, но и реляционные постфиксы (или только они), причём, там они даются
каждый отдельно во всех сингармонических вариантах. Объединив варианты, получим список из 6 десятков аффиксов:
- -(y)A:
-a : -e : -ya : -ye - направительный падеж:
at-a - к лошади, на лошадь;
ev-e - к дому, домой;
araba-ya - к машине, в машину;
gemi-ye - к кораблю, на корабль.
- (y)Abil-:
-abil : -ebil : -yabil : -yebil - возможность, способность:
al-abil-ir может взять
gid-ebil-ir может пойти
al-ma-yabil-ir может не взять
git-me-yebil-ir может не пойти
- -(y)AcAk-:
-acak : -ecek : -yacak : -yecek : -acağ- : -eceğ- : -yacağ- : -yeceğ- -
будущее время (в т.ч. причастие буд. вр.):
al-acağ-ı the X (s)he/it will take
al-acak-ları the X they will take
gid-eceğ-i the X (s)he/it will go
gid-ecek-leri the X they will go
ara-yacağ-ı the X (s)he/it will seek
ara-yacak-ları the X they will seek
bekle-yeceğ-i the X (s)he/it will wait
bekle-yecek-leri the X they will wait
-alım : -elim : -yalım : -yelim - Сослагательное/Желательное. 1-е лицо мн. ч.:
koş-alım Let us run!
gid-elim Let us go!
oku-yalım Let us read!
bekle-yelim Let us wait!
-ama : -eme : -yama : -yeme : - Potential. Negative:
al-ama-dı (s)he/it could not take
gel-eme-di (s)he/it could not go
oku-yama-dı (s)he/it could not read
bekle-yeme-di (s)he/it could not wait
-an : -en : -yan : -yen - :
al-an who takes/has taken/took
gid-en who goes/has gone/went
ara-yan who seeks/has sought/sought
bekle-yen who wait/has waited/waited
-ar : -er [нет -yar : -yer] - : Аjhbcn. Positive
-ar-ak : -erek : -yarak : -yerek - Герундий/Converb:
vur-arak by shooting
bil-erek (by) knowing(ly)
ağla-yarak crying
di-yerek (by) saying
-as-ın : -esin : -yasın : -yesin - Сослагательное/Желательное накл. 2-е лицо ед. ч.:
al-asın that you take
gid-esin that you go
oku-yasın that you read
bekle-yesin that you wait
-as-ın-ız : -esiniz : -yasınız : -yesiniz - Сослагательное/Желательное накл. 2-е лицо мн. ч.:
al-asınız that you take
gid-esiniz that you go
oku-yasınız that you read
bekle-yesiniz that you wait
-ayım : -eyim : -yayım : -yeyim - Сослагательное/Желательное накл. 1-е лицо ед. ч.:
koş-ayım that I run
gid-eyim that I go
oku-yayım that I read
bekle-yeyim that I wait
-da : -de : -ta : -te - местный падеж:
araba-da by/in the car
ev-de by the house; at home
ağaç-ta by the tree
eşek-te by the donkey
-dan : -den : -tan : -ten - отложительный падеж:
orman-dan from/via the forest
köprü-den from/via the bridge
ağaç-tan from the tree
eşek-ten from the donkey
-dı : -di : -du : -dü : -tı : -ti : -tu : -tü : -y-dı : -ydi : -ydu : -ydü - Copula 'to be'. DI-past.:
Alman-dı (s)he was German
ev-di it was a house
bavul-du it was a suitcase
gül-dü it was a rose
at-tı it was a horse
köpek-ti it was a dog
dost-tu (s)he was a friend
Türk-tü (s)he was a Turk
araba-ydı it was a car
belli-ydi it was clear/obvious
havlu-ydu it was a towel
köprü-ydü it was a bridge
-dığ- : -diğ- : -duğ- : -düğ- : -tığ- : -tiğ- : -tuğ- : -tüğ- : -dık : -dik : -duk : -dük : -tık : -tik : -tuk : -tük -
Причастие in -DIK. Personal:
al-dığ-ı the X (s)he/it takes/has taken/took
al-dık-ları the X they take/have taken/took
ver-diğ-i the X (s)he/it gives/has given/gave
ver-dik-leri the X they give/have given/gave
bul-duğ-u the X (s)he/it finds/has found/found
bul-duk-ları the X they find/have found/found
gör-düğ-ü the X (s)he/it sees/has seen/saw
gör-dük-leri the X they see/have seen/saw
at-tığ-ı the X (s)he/it throws/has thrown/threw
at-tık-ları the X they throw/have thrown/threw
git-tiğ-i the X (s)he/it goes/has gone/went
git-tik-leri the X they go/have gone/went
koş-tuğ-u the X (s)he/it runs/has run/ran
koş-tuk-ları the X they run/have run/ran
gözük-tüğ-ü the X (s)he/it appears/has appeared/ appeared
gözük-tük-leri the X they appear/have appeared/ appeared
-dık-ça : -dikçe : -dukça : -dükçe : -tıkça : -tikçe : -tukça : -tükçe - Герундий/Converb in -DIkçA:
al-dıkça the more (s)he/it takes/took...
bil-dikçe the more (s)he/it knows/ knew...
bul-dukça the more (s)he/it finds/found...
öl-dükçe the more (s)he/it dies/died
at-tıkça the more (s)he/it throws/threw
git-tikçe the more (s)he/it goes/went
koş-tukça the more (s)he/it runs/ran
öt-tükçe the more (s)he/it squeaks/squeaked
-dır : -dir : -dur : -dür : -tır : -tir : -tur : -tür - Частица :
hasta-dır (s)he is ill
zengin-dir (s)he is rich
suçlu-dur (s)he is guilty
kötü-dür (s)he/it is bad
yasak-tır it is forbidden
garip-tir (s)he/it is strange
yok-tur there is no(t)
Türk-tür (s)he is a Turk
-ı : -i : -u : -ü : -yı : -yu : -yi : -yü - Винительный падеж; Притяжательный суффикс. 3-е лицо ед. ч.:
at-ı horse (object)
ev-i house (object)
top-u ball (object)
gül-ü rose (object)
araba-yı car (object)
gemi-yi ship (object)
soru-yu question (object)
köprü-yü bridge (object)
-ım : -im : -um : -üm : -yım : -yum : -yim : -yüm - Притяжательный суффикс. 1-е лицо ед. ч.; Copula 'to be'. Настоящее вр.. 1-е лицо ед. ч.. Личное окончание. Тип I:
Alman-ım I am German
zengin-im I am rich
yok-um I am not present
Türk-üm I am Turkish
hasta-yım I am ill
evli-yim I am married
suçlu-yum I am guilty
kötü-yüm I am bad
-ım-ız : -imiz : -umuz : -ümüz [нет -yım-ız : -yumuz] - Притяжательный суффикс. 1-е лицо мн. ч.:
at-ımız our horse
ev-imiz our house
araba-mız our car
gece-miz our evening
soru-muz our question
köprü-müz our bridge
top-umuz our ball
gül-ümüz our rose
-ın : -in : -un : -ün : -yın : -yun : -yin : -yün - родительный падеж; Притяжательный суффикс. 2-е лицо ед. ч.;
Повелительное накл.. 2-е лицо мн. ч..:
al-ın Take!
anlat-ınız Explain!
gid-in Go!
gel-iniz Come!
koy-un Put!
bul-unuz Find!
gör-ün See!
gül-ünüz Laugh!
yaşa-yın Live!
anla-yınız Understand!
bekle-yin Wait!
ekle-yiniz Add!
oku-yun Read!
uyu-yunuz Sleep!
yürü-yün Walk!
büyü-yünüz Grow up!
-ın- : -in- : -un- : -ün- - Притяжательный суффикс. 3-е лицо ед. ч.:
at-ı its/his/her horse
at-ın-a onto its/his/her horse
ev-i its/his/her house
ev-in-e to its/his/her house
araba-sı its/his/her car
araba-sın-da in its/his/her car
gece-si its/his/her evening
gece-sin-de on its/his/her evening
soru-su its/his/her question
soru-sun-a to its/his/her question
köprü-sü its/his/her bridge
köprü-sün-de on its/his/her bridge
top-u its/his/her ball
top-un-da on its/his/her ball
gül-ü its/his/her rose
gül-ün-de on its/his/her rose
-ın-ca : -ince : -unca : -ünce : -yınca : -yunca : -yince : -yünce - Герундий/Converb:
al-ınca when (s)he/it has taken
gel-ince when (s)he/it has come
bul-unca when (s)he/it has found
öl-ünce when (s)he/it has died
ara-yınca when (s)he/it has sought
bekle-yince when (s)he/it has waited
oku-yunca when (s)he/it has read
büyü-yünce when (s)he/it has grown up
-ın-ız : -iniz : -unuz : -ünüz : -yınız : -yunuz : -yiniz : -yünüz -
Притяжательный суффикс. 2-е лицо мн. ч.; Повелительное накл.. 2-е лицо мн. ч.:
al-ın Take!
anlat-ınız Explain!
gid-in Go!
gel-iniz Come!
koy-un Put!
bul-unuz Find!
gör-ün See!
gül-ünüz Laugh!
yaşa-yın Live!
anla-yınız Understand!
bekle-yin Wait!
ekle-yiniz Add!
oku-yun Read!
uyu-yunuz Sleep!
yürü-yün Walk!
büyü-yünüz Grow up!
-ıp : -ip : -up : -üp : -yıp : -yup : -yip : -yüp - Герундий/Converb:
al-ıp take and
gel-ip come and
bul-up find and
öl-üp die and
ara-yıp seek and
bekle-yip wait and
oku-yup read and
büyü-yüp grow up and
-ır : -ir : -ur : -ür - Аjhbcn. Positive; Причастие:
???
-ıyor : -iyor : -uyor : -üyor - Настоящее вр. :
al-ıyor (s)he/it takes
gid-iyor (s)he/it goes
bul-uyor (s)he/it finds
öl-üyor (s)he/it dies
-ız : -iz : -uz : -üz : yız : -yuz : -yiz : -yüz - Copula 'to be'. Настоящее вр.. 1-е лицо мн. ч.. Личное окончание. Тип I:
Alman-ız we are German(s)
zengin-iz we are rich
çocuğ-uz we are children
Türk-üz we are Turk(s)
hasta-yız we are ill
evli-yiz we are married
suçlu-yuz we are guilty
kötü-yüz we are bad
-k - Личное окончание. 1-е лицо мн. ч.. Тип II:
?
-ken : -y-ken [нет -kan : -y-kan] - Герундий/Converb:
al-ır-ken while taking
ol-malı-yken while necessarily being
-la : -le : -yla : -yle - Предлог 'with':
uçak-la by plane
kimin-le with whom?
dadası-yla with his/her uncle
annesi-yle with his/her mother
-lar : -ler - Постфикс множественного числа; Личное окончание. 3-е лицо мн. ч.. Тип II;
Copula 'to be'. Настоящее вр.. 3-е лицо мн. ч.. Личное окончание. Тип I:
??
-ları : -leri - Притяжательный суффикс. 3-е лицо мн. ч.:
araba-ları their car(s)
at-ların-da on their horse(s)
ev-leri their house(s)
ev-lerin-de in their house(s)
-lar-ın- : -lerin- - Притяжательный суффикс. 3-е лицо мн. ч.:
araba-ları their car(s)
at-ların-da on their horse(s)
ev-leri their house(s)
ev-lerin-de in their house(s)
-m - Притяжательный суффикс. 1-е лицо ед. ч.; Личное окончание. 1-е лицо ед. ч.. Тип II:
?
-ma : -me - Negative; Verbal noun:
-ma-dan : -meden - Герундий/Converb:
al-madan before/without taking
git-meden before/without going
-mak : -mek - Infinitive:
al-mak to take
git-mek to go
-mak-sız-ın : -meksizin - Герундий/Converb:
al-maksızın without taking
git-meksizin without going
-mak-ta : -mekte - Настоящее вр.:
al-makta (s)he/it takes
git-mekte (s)he/it goes
-mak-tan-sa : -mektense - Герундий/Converb:
al-maktansa instead of/rather than taking
git-mektense instead of/rather than going
-malı : -meli - Necessitative:
al-malı (s)he/it has to take
git-meli (s)he/it has to go
-maz : -mez - Аjhbcn. Negative:
yap-maz (s)he/it does not do
git-mez (s)he/it does not go
-mı : -mi : -mu : -mü - Interrogative particle:
araba mı? a car?
gemi mi? a ship?
soru mu? a question?
köprü mü? a bridge?
-mış : -miş : -muş : -müş : -y-mış : -ymiş : -ymuş : -ymüş - Copula 'to be'.
Inferential/Indirective; Past; Причастие:
Alman-mış (s)he is/was apparently German
zengin-miş (s)he is/was apparently rich
bavul-muş it is/was apparently a suitcase
Türk-müş (s)he is/was apparently a Turk
hasta-ymış (s)he is/was apparently ill
evli-ymiş (s)he is/was apparently married
yolcu-ymuş (s)he is/was apparently a traveller
köprü-ymüş it is/was apparently a bridge
-mız : -miz : -muz : -müz - Притяжательный суффикс. 1-е лицо мн. ч.:
at-ımız our horse
ev-imiz our house
araba-mız our car
gece-miz our evening
soru-muz our question
köprü-müz our bridge
top-umuz our ball
gül-ümüz our rose
-n - Притяжательный суффикс. 2-е лицо ед. ч.; Личное окончание. 2-е лицо ед. ч.. Тип II:
?
-nın : -nin : -nun : -nün - родительный падеж:
at-ın of the horse
ev-in of the house
araba-nın of the car
gece-nin of the evening
soru-nun of the question
köprü-nün of the bridge
top-un of the ball
gül-ün of the rose
-nız : -niz : -nuz : -nüz - Притяжательный суффикс. 2-е лицо мн. ч.; Личное окончание. 2-е лицо мн. ч. Тип II.:
?
-r - Аjhbcn. Positive:
yap-ar (s)he/it does
gid-er (s)he/it goes
al-ır (s)he/it takes
bil-ir (s)he/it knows
bekle-r (s)he/it waits
bul-ur (s)he/it finds
öl-ür (s)he/it dies
-sa : -se : -y-sa : -yse - Copula 'to be'. Conditional:
Alman-sa if (s)he is German
zengin-se if (s)he is rich
hasta-ysa if (s)he is ill
zengin-di-yse if (s)he was rich
-sı : -si : -su : -sü - Притяжательный суффикс. 3-е лицо ед. ч.:
at-ı its/his/her horse
at-ın-a onto its/his/her horse
ev-i its/his/her house
ev-in-e to its/his/her house
araba-sı its/his/her car
araba-sın-da in its/his/her car
gece-si its/his/her evening
gece-sin-de on its/his/her evening
soru-su its/his/her question
soru-sun-a to its/his/her question
köprü-sü its/his/her bridge
köprü-sün-de on its/his/her bridge
top-u its/his/her ball
top-un-da on its/his/her ball
gül-ü its/his/her rose
gül-ün-de on its/his/her rose
-sın : -sin : -sun : -sün - Copula 'to be'. Настоящее вр.. 2-е лицо ед. ч.. Личное окончание. Тип I; Повелительное накл. 3-е лицо ед. ч.:
?
-sın- : -sin- : -sun- : -sün- - Притяжательный суффикс. 3-е лицо ед. ч.:
at-ı its/his/her horse
at-ın-a onto its/his/her horse
ev-i its/his/her house
ev-in-e to its/his/her house
araba-sı its/his/her car
araba-sın-da in its/his/her car
gece-si its/his/her evening
gece-sin-de on its/his/her evening
soru-su its/his/her question
soru-sun-a to its/his/her question
köprü-sü its/his/her bridge
köprü-sün-de on its/his/her bridge
top-u its/his/her ball
top-un-da on its/his/her ball
gül-ü its/his/her rose
gül-ün-de on its/his/her rose
-sı-nız : -siniz : -sunuz : -sünüz - Copula 'to be'. Настоящее вр.. 2-е лицо мн. ч.. Личное окончание. Тип I:
Alman-sınız you are German(s)
zengin-siniz you are rich
suçlu-sunuz you are guilty
Türk-sünüz you are Turks(s)
-sın-lar : -sinler : -sunlar : -sünler - Повелительное накл.. 3-е лицо мн. ч.:
al-sınlar Let them take!
git-sinler Let them go!
koş-sunlar Let them run!
öl-sünler Let them die!
|
Ключевые слова для поиска сведений по тюркскому синтаксису и морфологии:
На русском языке: тюркская грамматика, строение предложения и словоизменение в языках тюрков,
тюркютские синтаксис и морфология, общетюркские реляция и связь слов;
На английском языке: Turkic grammar.
|
Страница обновлена 30.09.2022